فلسفه کهنسالی: آیا پیری دورانی پر از اتفاقات خوب است؟
به گزارش مبصر کلاس، بشر در هیچ دوره ای از تاریخ به اندازۀ امروز سالخورده نبوده است. پیری واقعیتی است که هنوز بیشتر ما آمادۀ رویارویی با آن نیستیم. البته فراوانند نویسندگان خوشحالی که می گویند زندگی در دوران پیری آرامش بیشتری دارد و نباید دربارۀ این دوران افکار منفی بافت. اما کافی است به جای روان شناسی مثبت گرا سراغ زیست شناسی بروید تا بفهمید بدن سالخورده چه غمبار است.
به گزارش مبصر کلاس به نقل از وب سایت ترجمان علوم انسانی آرتور کریستال، جستارنویس 71سالۀ آمریکایی، با طنز منحصربه فردش در وب سایت نیویورکر دربارۀ پیری و کتاب های مربوط به آن نوشته است.
در آن روزگاران قدیم، که مردم برای پیرشدن زندگی نمی کردند، آثار برجستۀ معدودی دربارۀ پیری وجود داشت و این آثار را نویسندگانی نوشته بودند که خودشان آن قدرها پیر نبودند. چاوسر وقتی حکایت بازرگان را در ذهنش می پروراند تقریباً پنجاه ساله بود، شکسپیر هنگام نوشتن شاه لیر چهل ویک یا چهل ودو سال داشت، زمانی که سوییفت با خرسندی استرالدبراگ های نامیرا ولی ناخوش احوال را به تصویر می کشید پنجاه وپنج سال یا در همین حدود سن داشت و فقط بیست وچهار سال از عمر تنیسون می گذشت که یولیسیز را به انتها رساند و تیتونوس، سرود محشرش دربارۀ ضمیری سیری ناپذیر اما سالخورده را شروعید.
شاید بگویید در زمانۀ شکسپیر، چهل ساله ها چندان هم جوان به حساب نمی آمده اند، ولی اگر از تولد و عفونت و جنگ و طاعون جان سالم به در می بردید، بخت مناسبی داشتید که به سن پیری برسید، فرقی هم نمی کرد که در چه زمانه ای به جهان آمده اید. البته میانگین امید به زندگی در بخش اعظم تاریخ عدد اسفناکی بوده است (برای آمریکایی هایی که قبل از 1900 به جهان آمده بودند، این عدد با کمال تعجب به پنجاه هم نمی رسید)، که شاید همین یکی از دلایلی باشد که آدم ها دربارۀ پیری کتاب نمی نوشتند. اما اکنون که تعداد آدم های بالای شصت وپنج سال بیشتر از بچه ها زیر پنج سال است، ارتشی از خوانندگان منتظرند بدانند سالخوردگی چه چیزهایی در بساطش دارد.
چه بسا با مرور سیل کتاب هایی که اخیراً دربارۀ سالخوردگی نوشته می شوند فراموش کنیم که نیم قرن پیش از این، به قول وی. اس. پریچت در مقدمه ای که سال 1964 برای رمان یادمان مرگ موریل اسپارک نوشت، پیری موضوعی بود که در جامعۀ معاصر به شدت حذف و منکوب شده، موضوعی که دغدغۀ روبروه با آن را نداریم. امروز نه فقط با این موضوع روبرو می شویم، بلکه بهترین روبروه ای را هم که در توان داریم به نمایش می گذاریم. از قرار معلوم، دوران پیری ما زمانی برای تجلیل از خود و چیزهای معرکه ای است که انتظارمان را می کشد: مسافرت و کار داوطلبانه و بوس و کنار و کسب مهارت های تازه و غیره و غیره. این طور که پیداست کسی نمی خواهد پیری را بی مقدار کند. نورا افرون در گردنم درد می نماید می کوشد دست به چنین کاری بزند، ولی اندوه کتاب بذله گویانه تر از آن است که اضطرابی واقعی ایجاد کند. در عوض، بشارت های دل شادنمایندۀ آن چنانی هم دریافت می کنیم: زنان به سوی شمال پارو می زنند: سوار بر امواج زندگی و شکوفایی در پیری نوشتۀ مری پیفر، انتها سالخوردگی: عمر طولانی تر و بامعنی تر نوشتۀ مارک ای. آگرونین، با سالخوردگی بهتر تا کنید: روانشناسی پیری پیروز نوشتۀ آلن دی. کستل، این جایگاه محشر است: بیانیه ای علیه تبعیض سنی نوشتۀ اشتون اپل وایت و جسورتر: چگونه از زندگی طولانی ترمان بیشترین بهره را ببریم نوشتۀ کارل اونوره؛ پنج روایت پُرچانه که قرار است خاطرجمع مان نمایند که افزایش سن وسال به معنای کوشش بیشتر برای جوان ماندن است و بس.
پیفر روانشناس بالینی است و زنان بالای شصت سالی را مطالعه می نماید که به گفتۀ خودش ذهن و بدنشان پیوسته رو به زوال است. گاهی اوقات کتاب پیفر سطحی نگری ملال آوری دارد و زنان را برمی انگیزد تا همۀ تجربیات شان را به شکلی مثبت مجسم نمایند، ولی همواره سرشار از همدردی است. آگرونین، که پنجاه وچند سال سن دارد و روانپزشک سالمندان است، معتقد است سالخوردگی نه فقط توانایی می آورد بلکه اساسی ترین دستاوردمان در طول حیات است. کستل، که در یوسی ال ای استاد روانشناسی است، به پیری پیروز باور دارد و می خواهد نشانمان بدهد که چطور می شود به چنین چیزی دست یافت. اپل وایت هم، که خودش را نویسنده و فعال اجتماعی می خواند، صرفاً کلیشه ها را به باد ناسزا نمی گیرد، بلکه می خواهد نابودشان کند و اصطلاحاتی همچون سالمندان و سالخوردگان را با بزرگ ترها جایگزین کند. اپل وایت معتقد است بزرگ ترها می توانند به بهترین نسخه از خودشان تبدیل شوند. به نوشتۀ اپل وایت، خانه های بازنشستگان کانون عشق و میل جنسی است. تحریک و عمل جنسی تغییر می نماید، ولی این تغییر اغلب در جهت بهبود است. شاید این طور باشد، هرچند هرگز نشنیده ام که کسی این حرف را تأیید کند. شاید فیلسوف اپیکوری رادنی دنجرفیلد، که رابطۀ فعالیت جنسی و عمر طولانی را مطالعه نموده بود، بهتر از همه گفته باشد: به سن وسالی رسیده ام که در زندگی ام غذا جای رابطۀ جنسی را گرفته است. راستش همین اواخر آینه ای بالای میز آشپزخانه ام نصب کردم (دنجرفیلد یک ماه قبل از روز تولد هشتادوسه سالگی اش مُرد).
سروکلۀ اپل وایت در کتاب اونوره هم پیدا می شود. اپل وایت به اونوره، روزنامه نگاری کانادایی که اکنون پنجاه ویک سال دارد، می گوید که پیر شدن مثل عاشق شدن یا مادر شدن است. اونوره خاطرنشان می نماید که تاریخ پر از آدم هایی است که تا اواخر زندگی بسیار پیروز بوده اند. این آدم های پیروز عبارتند از سوفوکلس، میکل آنژ، رامبراند، باخ و ادیسون، که تا هشتادوچند سالگی حق اختراع ثبت می کرد. شاید اگر اونوره آمریکایی بود ساچل پیج را هم، که تا پنجاه ویک سالگی در لیگ برتر بیسبال آمریکا توپ پرتاب می کرد، به حساب می آورد. مثل اپل وایت که ادعا می نماید مغز پیرتر هماهنگ تر کار می نماید، اونوره هم مدعی است که چه بسا سالخوردگی ساختار مغز را به گونه ای تغییر دهد که خلاقیت تقویت شود.
البته این نویسندگان مخاطرات پیری را نادیده نمی گیرند، بلکه فقط ترجیح می دهند نیمۀ پر لیوان را ببینند. همه قبول دارند که سالمندان به توانایی هایشان باور دارند و به قول اپل وایت، اضطراب اجتماعی کمتر و ترس های اجتماعی معدودتری تجربه می نمایند. رابطۀ شادی و پیری -در پی پیروزیت کتاب هایی همچون منحنی شادی: چرا زندگی بعد از پنجاه سالگی بهتر می شود نوشتۀ جاناتان راوچ و شادی انتخاب است: درس هایی از یک سال بودن در کنار سالمندترین ها نوشتۀ جان للند که هر دو سال گذشته منتشر شده اند- تا حد بسیار زیادی به حقیقتی مسلم تبدیل شده است. طبق نظرسنجی مؤسسۀ گالوپ در 2011، منحنی شادی شکلی شبیه حرف U دارد که نخستین بار در 2008 و در مطالعه ای از دو اقتصاددان به نام های دیوید بلانچ فلاور و اندرو اُزوالد مطرح شده بود. آن ها پی بردند که آدم ها بیشترین احساس خوشی و رضایت خاطر را در دوران کودکی و پیری دارند و این احساس در میانه های زندگی افت محسوسی دارد.
بااین حال اخیراً نسبت به این منحنی شک نموده اند. ظاهراً در کشورهایی که سطح دستمزد متوسط بالاست و آدم ها می خواهند عمر طولانی تر داشته باشند یا در جاهایی که فقرا در میان سالی احساس انزجار شدیدتری دارند و این انزجار را ابراز می نمایند، خط سیر این منحنی به همین شکل است. اما توضیح ساده تری هم ممکن است: چه بسا کسانی که در این نظرسنجی مشارکت نموده اند کسانی بوده اند که زندگی شان با این منحنی مطابقت داشته و آدم هایی که هفتاد یا هشتاد سالگی احساس تیره روزی می نموده اند، آن هایی که احساس پوچی و بیهودگی شان فقط با غرق شدن در افکار و آرزوهای تحقق نیافته تسکین می یابد، اصلاً به خودشان زحمت نداده اند که چنین پرسش نامه ای را نگاه نمایند.
از راهبردهای این نوع کتاب ها این است که تأکید نمایند پیری طبیعی و در نتیجه خوب است، ایده ای که سابقه اش به افلاطون برمی شود، فیلسوفی که تا حدود هشتاد سالگی زندگی کرد و گمان می کرد که فلسفه بیشترین تناسب را با مردان بالغ دارد (زنان، فارغ از سن وسال شان، نمی توانستند به مابعدالطبیعه بیندیشند). ارسطو، نام آورترین شاگرد افلاطون، عقیدۀ دیگری داشت؛ فن خطابۀ ارسطو شامل بندهایی طولانی در نکوهش سالخوردگان است و آن ها را خسیس و ترسو و بدبین و پرحرف و گاهی سرد (ارسطو فکر می کرد که با افزایش سن، بدن گرمایش را از دست می دهد) توصیف می نماید. این عقاید خشن در نیمۀ نخست زندگی ارسطو شکل گرفته بود و نمی دانیم که آیا عقاید ارسطو پیش از مرگش در شصت ودو سالگی تغییری کرد یا نه. سیسرو، خطیب معروف رومی، فصیح ترین سخن گوی شیوۀ استدلال همواره حق با طبیعت است بود. سیسرو هنگام نوشتن دی سِنِکتوته، که به چگونه پیر شویم ترجمه اش نموده اند، شصت ودو سال داشت، شاهکاری شگرف که هم جان آدامز (مرگ در 90 سالگی) و هم بنجامین فرانکلین (مرگ در هشتادوچهار سالگی) نظر بسیار مساعدی به آن داشتند.
مونتنی دیدگاه سنجیده تری داشت. حول وحوش 1580 چنین نظر داد که انتها یک زندگی طولانی نادر، خارق العاده و یگانه است... این طولانی ترین و شدیدترین نوع مرگ است و هرچه دورتر باشد، باید کمتر به آن امید داشت. چه بسا اگر مونتنی، که شصت سالگی را ندید، واقف می شد که انسان های قرن بیست ویکم به طور معمول تا هفتاد یا هشتاد سالگی زندگی می نمایند، نظرش را عوض می کرد. اما گمان می کنم مونتنی همچنان بر این بود که چه کسی سالخورده ای را دیده که برای گذشته هلهله ننموده و زمان حال را نکوهش ننموده باشد؟ مونتنی در منحنی شادی سهمی نداشت.
البته این احتمال وجود دارد که در هشتاد سالگی خرسند تر از بیست یا چهل سالگی باشید، ولی احساس بسیار بدتری خواهید داشت. این موضوع را از آنجا می دانم که دو کتاب جدید نگاه روشن نماینده ای ارائه داده اند از اینکه با افزایش سن چه اتفاقی برای بدن انسان می افتد. الیزابت بلک برن و الیسا اپل در اثر تلومر: زندگی جوانانه تر، سالم تر و طولانی تر و سو آرمسترانگ در وقت عاریه: دانش، علت و چگونگی پیر شدن چیزی را توصیف می نمایند که عملاً فرایندی ناخوشایند است. آرمسترانگ، نویسنده ای انگلیسی که در زمینۀ علم و سلامت می نویسد، به سبک مایکل لوییس قله های مطالعات پیری را همراه با توضیح حال مختصر چهره های اصلی این حوزه ارائه می نماید و بلک برن، یکی از سه برندۀ جایزۀ نوبل فیزیولوژی 2009، بر کوتاه شدن تلومرها-انتهاه های بسیار کوچک دی ان ای که به کروموزوم هایمان چسبیده اند و اندازه شان سنجۀ سلامت سلول هاست- تمرکز دارد. به طور کلی بیشتر سلول های بدن، پیش از پیری، چیزی در حدود پنجاه وچند بار تقسیم و شبیه سازی می شوند. سلول های پیر، که به اندازه ای که نام شان متبادر می نماید غیرفعال نیستند، در التهاب مزمن نقش دارند و فعالیت کلاژن های محافظ را مختل می سازند. در این اثنا، تلومرها در هر تقسیم سلولی کوتاه تر می شوند، فارغ از اینکه شیوۀ زندگی چه تأثیری بر درجۀ این کوتاه شدگی دارد؛ داده های کنونی نشان می دهد که افراد متأهل و آن هایی که با شریک زندگی شان زندگی می نمایند تلومرهای بلندتری دارند.
والت ویتمن که هیچ وقت ازدواج نکرد تا هفتادودو سالگی زندگی کرد و قطعه ای غنایی دربارۀ پیری سرود. ویتمن سرود: جوانی، سترگ و پرتوان و دوست داشنی/ جوانی، سرشار از ظرافت و نیرو و افسون. هیچ می دانی که شاید پیری هم با همان ظرافت و نیرو و افسون به دنبالت باشد؟ چنین خیالی زیباست، ولی زیست شناسی چیز دیگری می گوید. پدیده ای که نامش را ساعت اپی ژنیک گذاشته اند نشان می دهد که دی ان ای ما به مرور زوال می یابد؛ جهش های میتوکندریایی، که با افزایش سن نسبت مستقیم دارد، از توانایی سلول ها برای فراوری انرژی می کاهد و کارآمدی دستگاه ایمنی بدنمان رفته رفته کمتر می شود. استخوان ها ضعیف تر و چشم ها کم سوتر می شوند و توانایی قلب کاهش می یابد. احتیاج به تخلیۀ مثانه بیشتر می شود، روده ها کمتر کار می نمایند و پروتئین های سمی در مغز انباشته می شوند و پلاک ها و پیچش هایی شبیه به ماکارونی در مغز ایجاد می نمایند که آلزایمر را به وجود می آورد. شگفت آور نیست که این روزها شصت وهشت درصد از استفاده نمایندگان مدیکر از چند بیماری مزمن رنج می برند.
خلاصه اینکه روایت خوش بینانۀ نویسندگان طرفدار پیری با قصۀ تیره وتاری که بدن انسان می گوید هم راستا نیست. اما شاید هم نکته این نباشد. سیمون دوبوار سال 1970 در مطالعۀ گسترده ای با عنوان کهن سالی نوشت: فقط یک راه وجود دارد که پیری نقیضۀ مهملی بر زندگی سابق مان نشود و آن راه این است که به دنبال اهدافی باشیم که به هستی مان معنا بدهد؛ خودمان را وقف افراد و گروه های دیگر و آرمان ها کنیم، فعالیت اجتماعی، سیاسی، فکری یا خلاقانه. اما چنین معنایی آسان به دست نمی آید. در 1975 رابرت نیل باتلر، کسی که اصطلاح تبعیض سنی را باب کرد، کتاب عمر طولانی برای چه؟ پیر بودن در آمریکا را به چاپ رساند، مطالعه ای در باب بی توجهی به آمریکایی های رو به کهنسالی که برندۀ جایزۀ پولیتزر هم شد. جمع بندی باتلر این بود: برای بسیاری از آمریکایی های سالخورده، پیری مصیبتی غم بار است، دوره ای از ناامیدی در سکوت، محرومیت، زوال و خشم خاموش.
چهار سال بعد رونالد بلایت، روزنامه نگار انگلیسی که احتمالاً یکی از معدود نویسندگان در قید حیات است که با واپسین ویکتوریایی ها صحبت نموده (بلایت اکنون نزدیک به نودوهفت سال دارد)، دیدگاه خوشبینانه تری داشت. کتابش منظرۀ زمستانی، که شامل تاریخ شفاهی مردان و زنانی است که آخرین روزهای عمرشان را سپری می نمایند، وصیت نامه ای دوست داشتنی است که گاهی شخصی و گاهی دانشگاهی می شود و به نتیجۀ واحدی نمی رسد، کهنسالی مشحون از مرگ و مملو از زندگی است، دستاوردی به نسبت خوب و در عین حال فلاکت بار است. پیری میل را به تعالی می برد و هم زمان نکوهشش می نماید. پیری هم درازای کافی دارد و هم از درازای کافی بسیار دور است. چند سال بعد اِستادز ترکل، میزبان فوق العادۀ یک برنامۀ رادیویی در شیکاگو که در نودوشش سالگی از جهان رفت، نسخه ای آمریکایی از چشم انداز زمستانی بلایت انتشار داد؛ ترکل در پا به سن گذاشتن (1995) با هفتادوچهار ریش سفید (مردان و زنانی با بیش از هفتاد سال سن) مصاحبه می نماید و از آن ها دربارۀ افکارشان راجع به پیری، سیاست و شیوۀ زندگی آمریکایی می پرسد.
اکنون که طولانی تر عمر می کنیم فرصت آن را داریم که کتاب هایی دربارۀ عمر طولانی بنویسیم؛ آن قدر زیاد که منتقد کانادایی کنستانس روک در 1992 اصطلاح فولندونگس رمان، مکمل بدقواره ای برای بیلدونگس رومان، را برای توصیف رمان های مربوط به اواخر زندگی جعل کرد، رمان هایی از قبیل چارنوازی در پاییزِ باربارا پیم، شیاطین پیر کینگزلی آمیس و پرندۀ تماشاچی والاس استگنر. از آن به بعد سروکلۀ قهرمانان سالخوردۀ فراوانی در رمان هایی از لوییس بگلی (دربارۀ اشمیت)، سو میلر (میهمان برجسته)، سال بلو (رولشتاین)، فیلیپ راث (یکی مثل همه) و مارگارت درابل (طوفان سیاه برمی خیزد) پیدا شد. حوزۀ کتاب های غیرداستانی هم سرعتی بلکه بیشتر گرفته است. اکنون وبسایتی هست که پنجاه کتاب برتر در زمینۀ پیری را فهرست نموده و افسوس که کتاب غریب ویلیام یان میلر، زوال ذهن: که در آن استادی سالخورده برای تحلیل رفتن مغزش افسوس می خورد (2011)، کتاب عاقلانه ولی قدرتمندِ لین سیگال، وقت تمام شد: لذات و خطرات کهنسالی35(2013) و اثر هوشمندانه و شورانگیز مارتا نوسبام و سال لومور، پیریِ اندیشه ورزانه: گفت وگوهایی دربارۀ بازنشستگی، عشق، چروکیدگی و پشیمانی36 (2017) را از قلم انداخته است. در کتاب آخر یک فیلسوف و یک استاد حقوق دربارۀ همه چیز، از لیر 37 گرفته تا انتقال دارایی ها، بحث می نمایند. پایان طبق انتظار پیری شناسی و اینترنت در سالخوردگی و عصر زندگی دیجیتال38، مجموعۀ جستاری به ویرایش دیوید پرندرگاست و کیارا گاراتینی (2017)، با یکدیگر تلاقی می نمایند. کتابخانۀ کهن سالی به اندازه ای حجیم شده است که پنجاه میلیون آمریکایی بالای شصت وپنج سال می توانند باقی زندگی شان را به مطالعۀ چنین کتاب هایی بگذرانند و در همین اثنا، بازنشستگان پرشور و هفتادوچند ساله های پاورلیفتینگ کار هم کتاب های جدیدی بیرون می دهند.
تازه ترین مرور فلسفی بر سالخوردگی را نیز یک زن نوشته است. روبروه با زندگی طولانی (2007) هلن اسمال مانند آن است که پس از تحصیل در دبیرستانی بی عیب ونقص، وارد دانشگاه اکابر شده باشید. هلن اسمال، رئیس دانشکده ای در آکسفورد که هنگام انتشار کتاب فقط چهل ودو سال داشته، میخواهد که سالخوردگی را با شیوۀ اندیشیدن مان دربارۀ زندگی ادغام کند. پس از ژرف اندیشی دربارۀ اینکه تکمیل چرخۀ زندگی، که مونتنی غیرطبیعی می پنداشت، چه معنایی دارد، هلن اسمال نظر می دهد که پیری با ملاحظات فلسفی گسترده تری در پیوند است، ملاحظاتی که نمود علمی یا ادبی شان نگرش های اخلاقی و عاطفی را نه فقط برمی انگیزد بلکه آشکارشان هم می نماید. اسمال با لحنی که تداعی نمایندۀ برنارد ویلیامز فیلسوف است می گوید که معنای زندگی ما با مرور زمان حاصل می شود و بنابراین قصۀ نفس تا زمانی که پیری را تجربه نکند کامل نخواهد شد؛ مرحله ای از حیات که یاری می نماید کیستی مان را دریابیم و به معنای زندگی مان پی ببریم.
هستند کسانی که تمایل ندارند ببینند که آیا معادلۀ هلن اسمال بین کهن سالی و خودشناسی برقرار است یا نه. سال 2014 مجلۀ آتلانتیک جستاری از ازیکیل جی. امانوئلِ سرطان شناس و متخصص زیست اخلاق منتشر کرد که آن موقع پنجاه وهفت سال داشت. عنوان آن مقاله -چرا امیدوارم در هفتادوپنج سالگی بمیرم- به خودیِ خود باعث شد بسیاری از هفتادوچندساله ها دچار بی قراری پریشان نماینده ای بشوند. امانوئل معتقد است وقتی به آن مرحله رسیده باشد، زندگی سرشاری را پشت سر گذاشته است. حرفش این است که تا سن هفتادوپنج سالگی خلاقیت و ابتکار و کاراییِ اکثریت قریب به اتفاقِ ما انسان ها از دست رفته است. برخلاف اونوره و اپل وایت، به نظر امانوئل اگر ناممکن نباشد، پدیدآوردن افکار و اندیشه های جدید و خلاقانه بسیار سخت است. زیرا پیوندهای عصبی تازه ای نمی پروریم که جایگزین پیوندهای موجود شود. گرچه برنامۀ خودکشی ندارد، ولی امانوئل نمی خواهد برای افزایش طول عمرش کاری بکند: آزمایش های غربال گری سرطان (از قبیل کولونوسکوپی) و دستگاه ضربان ساز و استنت دیگر بس است.
دیدگاه متواضعانه ای است، اما برای آدم هایی مثل من که دارند به آن سن می رسند چندان مجاب نماینده نیست. من که هفتادسالگی را پشت سر گذاشته ام اهمیتی نمی دهم که شاید پس از هفتادوپنج سالگی چیز زیادی برای گفتن نداشته باشم. مطمئن هم نیستم که پیش از هفتادوپنج سالگی هم آن قدرها بتوانم بنویسم. علاوه بر این، به نظر می رسد امانوئل راجع به هنرمندان و اندیشمندان و دانشمندانی حرف می زند که از احتمال زوال نیروی فکری شان در غروب زندگی قلبشان به درد می آید، نه دربارۀ حقوق بگیران میانه حالی که پس از سال ها کار و کوشش در کارخانه یا اداره، شاید دلشان بخواهد که وقت بیشتری برای گلف یا خواندن دربارۀ گلف صرف نمایند. تحسینِ توأم با بی میلیِ این آقای دکتر در نهایت به سرخوردگی می رسد وقتی می بینیم که حق تغییر عقیده را هم برای خودش محفوظ می داند و پیشبینی غم افزای مونتنی را تکرار می نماید که امیال و آرزوهای ما همواره تازه می شود؛ ما همواره زندگی را از نو شروع می کنیم.
باید بپذیریم که راه های پیر شدن به تعداد آدم هایی است که دارند پیر می شوند، به ویژه که بیشترمان با وجود همۀ درد و مرض هایمان همچنان پت پت می کنیم. میکی منتل (یا شاید مائه وست یا ایوبی بلیک) بود که گفت: اگر می دانستم که قرار است این همه عمر کنم، از خودم بهتر مراقبت می کردم. منتل هنگام مرگش فقط شصت وسه سال داشت، ولی واقعیت این است که وضع جسمانی بسیاری از ما در هشتاد سالگی بسیار بهتر از آن چیزی خواهد بود که ژاک [در نمایشنامۀ هر طور شما دوست دارید] شکسپیر می توانست تصورش را بکند؛ با دندان و با چشم و با گوش (یا بهتر بگوییم: با دندان مصنوعی و با عینک و با سمعک). عمر طولانی نعمت است، ولی گمان نمی کنم که قدر این نعمت را بدانیم.
سالخوردگی عادی به اندازۀ کافی ناخوشایند است، ولی اگر به زوال عقل، که پس از شصت وپنج سالگی احتمال ابتلا به آن هر پنج سال دو برابر می شود، دچار شویم شرایط وخیم خواهد شد. اپل وایت با اتکا به مطالعه ای جدید دیگر فکر نمی نماید که زوال عقل اجتناب ناپذیر یا حتی محتمل باشد. عمرش دراز و بابرکت، ولی آن دسته از ما که تجربۀ مراقبت از همسری مبتلا به زوال عقل را دارند راحت نمی توانند بگویند که این بار سنگین روی دوش کدام یک فشار بیشتری می آورد (از هر سه نفری که نقش پرستاری دیگران را بر عهده دارند، یک نفر بالای شصت وپنج سال سن دارد).
واضح است که من نامزد تالار مشاهیر افراد کهن سال نیستم. راستش برنامه ام این است که مترسکی با قبایی ژنده باشم، که با نگرانی منتظر دومین فراموشی نشسته ام و اطمینان دارم که پایانش با نخستین فراموشی تفاوت خواهد داشت. بااین حال، دوست دارم تصور کنم که نگاهی نسبتاً بی طرفانه به پیرشدن دارم. پدرم نزدیک به 103 سال عمر کرد و بیشتر دوستانم اکنون هفتاد سالگی را پشت سر گذاشته اند. چه بسا مخاطره آمیز باشد که ارزش و بهای کهن سالی را زیر سؤال ببرم، ولی هر کس بخواهد مزاحمم شود عصایم را به سمتش پرت خواهم کرد. این طور که پیداست اکنون سرگرم جبران گناهان گذشته ایم: به جای اینکه دنبال ارزش زدایی از پیری باشیم، ارزش و بهایی برایش در نظر می گیریم که چه بسا واجدش نباشد. درست است که باید تا آنجا که ممکن است به زندگی ادامه بدهیم و بیماری و ناتوانی را تحمل کنیم، ولی بیایید در برابر یغماگری های عمر، صداقت را هم در کنار قوای ماهیچه ها از دست ندهیم. می توان گفت هدف این است که تا حدی به زندگی ادامه بدهیم که بتوانیم فکر کنیم به حد کافی زندگی نموده ایم.
البته هستند کسانی که دوست داشته باشند برازنده و پرتوان به سن پیری برسند، ولی سالخوردگی کار را سخت می نماید. آن هایی که احساس می نمایند پیری شان فراغت خوشایندی از تشویش ها و اضطراب ها و دردسرهای جوانی یا میانسالی است بسیار خوش اقبالند یا بسیار خردمند. چرا به آنچه اجتناب ناپذیر است بتازیم؟ چه فایده ای دارد؟ مطلقاً هیچ! گله و شکایت هم بی فایده و هم نابرازنده است. چه بسا خود هستی بی فایده و نابرازنده باشد. جای شگفتی ندارد که در پی معنای همۀ اینهاییم. لوئیز بوگان نوشته است: اول دلمان می خواهد زندگی عاشقانه باشد، بعدش تحمل پذیر و پایان فهم پذیر. پروفسور اسمال با بوگان موافق خواهد بود و من، با اینکه طرفدار کتابش هستم، تردید دارم که افزایش سن وسال واقعاً بتواند به درکمان از زندگی چیزی بیفزاید. آیا ریگان نبود که دربارۀ پدر پرشکوه و خشمگینش گفت: این سستی ها همه از کهولت اوست، اگرچه او هرگز به درستی خود را نشناخته؟ شاید گذر عمر تجربه هایمان را بیشتر کند و دیدگاهمان را غنی تر سازد، ولی آیا باید به دنبال حکمت بود یا رضایت خاطر؟
دوران سالخوردگیِ خوشایند احتمالاً بستگی به آن دارد که تا پیش از سالخوردگی چگونه بوده ایم. چه بسا آدم های مغرور و خودپسند پیری را کمتر از کسانی که معنای زندگی را در یاری به دیگران می بینند تحمل پذیر بیابند. آن خوش اقبالانی هم که زندگی سرشار و پرباری داشته اند شاید بدون حسرت های غیرضروری از جهان بروند. اما اگر کسی باشید که -بر فرض مثال و برای پیشبرد بحث- وقتی چهل یا پنجاه ساله ای در اتوبوس جای خودش را به شما می دهد یا وقتی می بینید پزشکتان چهل سال جوان تر از خودتان است دچار حیرت نامطبوعی می شوید، احتمالاً از تیک تاک دائمی گذر زمان متنفر خواهید بود. در وجود پسرهای سالخورده هم حتماً می شود قدری زندگی یافت، ولی محدودیت های مسلمی وجود دارد. بدن -خسته و دردآلود و رو به زوال- دیگر خیلی وقت ها ما را شرمسار می نماید. بسیاری از پیرمردها باید دائماً بروند دستشویی و بسیاری از پیرزن ها هنگام عطسه خودشان را خیس می نمایند. چه بسا پیفر و رفقایش خیلی ساده بگویند عافیت باشد! و همچنان تشویقمان نمایند. اصرارشان این است که بعد از هفتاد یا هشتاد سالگی زندگی ضرورتاً بدتر نخواهد شد. اما، غریبه که نیستید، بدتر خواهد شد. اهمیتی نمی دهم که چند نفر از سالخوردگان هر شب فنر تختخوابشان را به صدا در می آورند؛ در هر حال چیزی کم است.
این کمبود فقط در انرژی و توان جنسی خلاصه نمی شود، بلکه به هیجانِ انتظار هم مربوط می شود. حتی اگر مجرد باشید، آیا هجوم هیجان ناشی از نخستین بوسه ها یا لحظۀ افتادن لباس ها روی زمین را احساس خواهید کرد؟ کدام آدمی در هفتادوپنج سالگی دلش می خواهد چنین کارهایی بکند؟ حالا اتاق را کم نور می کنیم و لباس هایمان را تا می زنیم و امیدواریم که زیادی وارفته و پیر و چروکیده به نظر نرسیم. درست است که عشق بازیِ پا به سن گذاشته ها نقص جسمانی را نادیده می گیرد، ولی آیا به جای بخشودگی عیب ونقص هایمان زیبایی خودمان را آرزو نمی کنیم؟ شاید به نظر بیاید که این حسرت ها سطحی اند، اما فقدان لذت جسمانی و از دست رفتن لذت اینکه بدن می تواند به بدن های دیگر لذت برساند، حسرتی واقعی است.
از هم اکنون صدای مخالفان را می شنوم: اگر فرزندانم بزرگسال و خرسندند، اگر نوه هایم از دیدنم به وجد می آیند، اگر تندرستم و مشکل اقتصادی ندارم، اگر از ماحصل زندگی ام رضایتی منطقی دارم و اگر از اینکه دیگر لازم نمی بینم خودم را اثبات کنم احساس آسایش بیشتری دارم، پس چرا فقدان جوانی مبادلۀ منصفانه ای نباشد؟ اگر های زیادی هست، ولی اهمیتی نمی دهم. به هر حال همۀ ما باید با پیری کنار بیاییم. من هم کلاهم را برای دکتر الیور ساکس برمی دارم، کسی که تصمیم گرفت سالخوردگی را فرصتی برای تفریح و آزادی، رها از ضرورت های ساختگی روزگار ماضی، آزاد برای سیر و سیاحت در هر آنچه که دوست دارم و هم آوردن سر و ته افکار و احساسات تمام عمر بداند. کسی که در هشتاد و دو سالگی لذت خوراک کوفته ماهی را دوباره کشف کرد و گفت این خوراک، که طلیعۀ زندگی اش بوده، بدرقۀ حیاتش خواهد بود.
جاناتان سوییفت، که افتخار آشنایی با من را نداشت، ادعا نموده است: هیچ انسان عاقلی هرگز آرزو ننموده که ای کاش جوان تر بودم. اما این به آن معنا نیست که سالخوردگی را چیزی غیر از آنی که هست ببینیم. شاید پیری کاملمان کند، ولی در این فرایند شکستمان هم می دهد. فیلیپ لارکین، در شصت وسه سالگی و پیش از آنکه مردنش به انتها برسد، نوشت: زندگی مرگ تدریجی است؛ جوان ها که سرشان زیادی به زندگی گرم است بی محابا این حقیقت را انکار می نمایند. اگر وقفه ای در اختیارشان قرار گیرد، پی خواهند برد که تقریباً همۀ کتاب های این حوزه خواستار نگرشی مثبت به سالخوردگی اند تا احساس رضایت خاطر حفظ شود و قدری خردمندی به دست آید. با این همه به نظرم می آید که آدم می تواند توأمان خردمند و مغموم، خردمند و پشیمان و حتی خردمند و بدگمان به خردمندی حاصل از پیری باشد.
وقتی سقراط اظهار داشت که فلسفه تمرین مرگ است، منظورش این بود که فناپذیری اندیشه را شکل می دهد و به دلیل محدود بودن حیات و هستی مان است که قادریم به فراسوی این محدودیت بیندیشیم. زمان ما را در مشت خود دارد و ما قصه هایی دربارۀ زندگی بعدی سر هم می کنیم که در آن ها از قید و بند گذر روزها و سال ها و فساد و تباهی ناشی از گذر عمر آزادیم. اما همۀ این ها به کجا خواهندمان رساند فراتر از این بدگمانی سربسته که فناناپذیری هم -دست کم به شکل یهوۀ انتقام جو یا خدایان کینه توز یونانی و رومی- ضمانت نمایندۀ خرد نیست؟ اما اگر از آن دسته افرادی باشید که به جای هفت هشتم خالی، یک هشتمِ پُر لیوان را می بینید، شاید نگران چنین مسائلی نباشید و هر روز، با وجود سرفه و خلط و بالا انداختن چندین قرص، صبحتان را با قدردانی شروع کنید.
اما مگر من چقدر می دانم؟ من فقط یک نفرم که در هفتادویک سالگی به اندازۀ شصت ویک سالگی احساس تندرستی نمی کنم و اطمینان دارم که در هشتادویک سالگی از این هم بدتر خواهم بود. من همان چیزی را می دانم که مردان و زنان همواره می دانسته اند: نسلی می رود و نسل دیگر می آید و زمین تا به ابد پایدار می ماند. کاش نویسنده همین جا دست می کشید. متأسفانه نویسنده ادامه می دهد و می افزاید: زیرا که در کثرت حکمت کثرت غم است و هر که علم را بیفزاید، حزن را می افزاید... آنچه بر احمق واقع می شود بر من نیز واقع خواهد گشت. پس من چرا بسیار حکیم شوم؟ هیچ نویسندۀ جوانی نمی توانسته چنین چیزی بنویسد.
ترجمه: حسین رحمانی
منبع: همشهری آنلاین